Tek sözcükle anlatılamayan, anlatımı için birden çok sözcüğe gereksinim duyulan nesne ve kavramları karşılamaya yarayan dil birlikleridir. Bu sözcükler ekli, eksiz bir bütün oluştururlar. Öbekteki sözcüklerin yerleri değiştirilemez. Cümlede tek bir öğe olarak işlev görür.
Türkçede temel kural, yardımcı öğe, temel öğeden önce gelir. Bu durum yalnızca 'ki' li bileşik cümlede değişir; Temel öğe, yardımcı öğeden önce gelir. Bu sıralama bir zaman sıralamasıdır da.
Başlıca sözcük öbekleri şunlardır:
– Bileşik Sözcükler
– İkilemeler, Üçlemeler
– Tamlamalar
– İyelik Öbeği
– Belirtme Öbeği
– Yönelme Öbeği
– Çıkma Öbeği
– İlgeç Öbeği
– Bağlaç Öbeği
– Belirteç Öbeği
– Ünlem Öbeği
– Ünvan Öbeği
– Pekiştirme Öbeği
– Yükleme Öbeği
– Eylemsi Öbeği
– Kısaltma Öbeği
– Deyimler
* Sözü edilen öbeklerden işlenilmeyenler görülecektir.
İYELİK ÖBEĞİ, iki öğelidir. Birinci adın anlamı iyelik getirilerek, başka bir adla tamamlanır. Birinci ad iyilekli olduğundan 'iyelikli tamlama' adını alır:
çoğu insan
kimi gençler
canım kardeşim
güzelim çocuklar
BELİRTME ÖBEĞİ, '–i' durum eki almış bir ad, adılla sıfattan oluşan sözcük öbeğidir, 'tümleyen bir sıfat'tır da denilebilir:
yazıyı yazan 'öğrenci'
seni soran 'adam'
yaşamı irdeleyen 'sorular'
YÖNELMELİ ÖBEK, '–e' durum ekiyle oluşturulmuş bir sıfat öbeğidir. Yönelme durumunda bir adın, sıfat ya da sıfat görevli bir eylemsiyle oluşturduğu birliktir.
bağrımıza bastığımız 'insan'
yoluna adadığımız 'can'
yanına yaklaşılmaz 'fiyatlar'
duvara çakılı 'çivi'
KALMA ÖBEĞİ, '–de' durum ek'li adın sıfat ya da ortaçlarla oluşturduğu söz öbeğidir:
sözde 'aydınlar'
yolda 'yürüyenler'
okulda 'olanlar'
yükle 'hafif'
dörtte iki 'pay'
ÇIKMA ÖBEĞİ, '–den' durum eki almış bir adla sıfat ya da ortaçtan oluşur:
gözden düşmüş 'insan'
Yoldan çıkmış 'biri'
sütten beyaz 'ten'
içten pazarlıklı 'insan'
– Çıkma öbeklerde bir karşılaştırma sezilir.
– Bir bölümü belirtili tamlama işlevi görür; onlardan bazıları, çocuklardan ikisi. . .
– Bir bölümü '–den olan' anlamındadır: yürekten sevgi, candan dost...
– Tamlayana 'arasından' anlamı katar: yiyeceklerden ekmek, gidenlerden Sevgi...
İLGEÇ ÖBEĞİ bir ad, ad öbeğiyle ilgeçten (edat) oluşan söz öbeğidir. Bu öbekler sıfat, belirteç gibi görev yaparlar:
sana göre 'iş'
ev için 'kapı'
aslan gibi 'adam'
akşama kadar 'dolaştım'
kuş gibi 'ötüyor'
dünden beri 'görülmedi'
BAĞLAÇ ÖBEĞİ bağlı, yakın, eş, karşıt anlamlı aynı türden sözcüklerin bağlaçlarla bağlanmasıyla oluşur:
sevinç ve mutlulukların sonu 'bağlaçlı ad tamlaması'
kitapların okunması ve eleştirilmesi 'bağlaçlı ad tamlaması'
öğrenci, öğretmen ve yönetici işbirliği 'bağlaçlı ad tamlaması'
yetişkin, olgun ve saygın insanlar 'bağlaçlı sıfat tamlaması'
Hem öğrenciler hem öğretmenler istiyordu. 'özne'
Ne gecesi, ne gündüzü var. 'nesne'
Onlar da size soruyor. 'dolaylı tümleç'
Seni alıp götürmeliydim. 'yüklem'
BELİRTEÇ ÖBEĞİ, bir belirteç görevli ilgeç öbeğinden oluşur. Bunlar sıfat, belirteç olurlar:
çok çalışkan 'öğrenci'
en güzel 'gün'
daha iyi 'insan'
yaşam kadar büyüleyen
yaparmış gibi koşan
inanmış gibi yapan
ÜNLEM ÖBEĞİ bir ünlemle bir ad, ad öbeğinden oluşur. Ünlem tek sözcüktür:
Ey, bu topraklar için toprağa düşmüş asker!
ÜNVAN ÖBEĞİ kişi adıyla ünvandan oluşur. Ünvan sözcüğü sıfat gibi görev yapar. Ünvanlar ad'dan önce de sonra da gelebilir. Bir bölümü hem önce, hem sonra gelir:
Bayan Sevgi, Dr. Ali, Memet Efendi...
Begüm Sultan, Osman Gazi, Rakım Efendi...
Sultan Murat Han, Prof. Hasan Avni Bey...
PEKİŞTİRME ÖBEĞİ ünlüyle başlayan sözcüklerin ünlüsüne 'p', ünsüzle başlayanların ilk iki harfine 'mprs' getirilerek oluşturulur:
ak – apak
iri – ipiri
uzun – upuzun
yeşil – yemyeşil
temiz – tertemiz
sarı – sapsarı
KELİME GRUPLARI
İsim tamlamaları
Her isim anlamca eksiktir. Mesela “bahçe” kelimesi bir isimdir ve bu “bahçe”nin kime ait olduğu, ne bahçesi olduğu gibi bilgiler “bahçe” kelimesinin içinde yoktur. İşte bu eksiklikten dolayı bazen ismin anlamını bir başka isim tamamlar. Elma bahçesi, çiçek bahçesi, Orhan’ın bahçesi gibi gruplar oluşur. Bir ismin bir başka ismi böyle tamamlamasına “isim tamlaması” adı verilir.
Tamlayan nedir? Tamlanan nedir?
Tamlamanın ilk unsuruna tamlayan, ikincisine tamlanan denir.
Telefonun sesi
1 2
tamlayan tamlanan
İsim tamlamalarını anlayabilmek için iyelik eklerini bilmek gerekir.
İlgi ve iyelik ekleri nedir?
İlgi (Tamlayan) Ekleri:
İsmi başka bir kelimeye bağlayan eklerdir. İsim tamlamasının tamlayanında bulunur.
Çayın rengi
Çocuğun hastalığı
Arabaların tekerlekleri
İyelik (Tamlanan) Ekleri:
İsmin sonuna gelerek varlığın sahibini bildiren eklerdir. İsim tamlamasının tamlananında bulunur.
Çayın rengi
Çocuğun hastalığı
Arabaların tekerlekleri
İsim Tamlaması
Belirtisiz isim tamlaması
Birinci unsurun eksiz olduğu, ikincinin ek aldığı tamlamalardır.
•Kitap kapağı
•Yol kenarı
•Ayakkabı burnu
•Konuk giysileri
Belirtili isim tamlaması
İki unsurun da ek aldığı tamlamalardır.
–kitabın kapağı
–yolun kenarı
–ayakkabının burnu
–konukların giysileri
Takısız isim tamlaması
İki unsurun da ek almadığı isim tamlamalarıdır. Birincisi ikincinin hammaddesini ya da neye benzediğini bildirir.
–kağıt tabak
–cam kavanoz
–demir parmaklık
–yün kazak
–ölü deniz
–yılan yol
–aslan asker
–kraliçe arı
Zincirleme isim tamlaması
Ya tamlayanın ya tamlananın ya da her ikisinin bir isim tamlaması olduğu durumlara denir.
–Bilgisayar satıcılarının çantaları
–Gömleğimin kol düğmeleri
–Türkiye’nin turizm gelirlerinin toplamının faizi…
İsim Tamlamalarının Özellikleri
Tamlayanla tamlanan arasına başka kelimeler girebilir.
–Yemeğin nefis kokusu
–Ülkemizin değişik sebeplerle bir türlü toplanamayan, toplandığında gayri safi milli hâsılayı yükseltecek olan vergileri…
Tamlayan da tamlanan da sıfat alabilir.
–Yüksek dağların kokulu çiçekleri…
–Zirvelerden kopup gelen rüzgârın bedenimi buz gibi yapan soğuğu…
Tamlayanla tamlanan yer değiştirebilir.
–Bulutları dağıldı artık dağların.
–Şimdilerde saçları iyiceağarmış benim biricik babacığımın.
Zamirlerle isim tamlaması kurulur.
–Kimin nesi kaybolmuş.
–Bunların çoğu kayıp.
İsim ve zamir dışında başka kelimelerle isim tamlaması kurulmaz.
–Çocuğun anlayacağını biliyorduk.
–Senin gibisini görmedim
-den hal eki tamlayan eki yerine kullanıldığında da tamlama isim tamlamasıdır.
–Arkadaşlarından bazısı başarılı değil.
–Dükkânlardan üçü daha açılmamış.
Bir tamlayan birden fazla tamlanana bağlanabilir.
–Sabahleyin büronun halısını, paspasını, camlarını yıkadık.
Birden fazla tamlayan bir tamlananı tamamlayabilir.
–Ali’nin, Cem’in, Musa’nın notları eşit.
Cümlede “sadece tamlanan”ın kullanıldığı durumda bu “tamlanan”a “tamlayanı düşmüş isim tamlaması” denir.
–Yolculukta çantası kaybolmuş.
–Bana defterini verdi.
Cümlede “sadece tamlayan”ın kullanıldığı durumda bu “tamlayan”a “tamlananı düşmüş isim tamlaması” denir.
–Bu üç daire ablamındır.
–Bu üç daire ablamın dairesidir.
–Kitap Tarık’ın.
–Kitap Tarık’ın kitabı.
Belirtisiz isim tamlaması sıfat görevinde kullanılabilir.
–Su yeşili gömleğini giymişti.
–Göğü ateş rengi bulutlar kapladı.
–Bu, acemi işi bir resim.
Belirtisiz isim tamlaması sıfat tarafından nitelenebilir.
–Etkileyici çam kokuları arasında ilerliyoruz.
–Eski devlet bakanı…
Sıfat Tamlaması
Bir sıfatın, ismin anlamını tamamladığı durumlara sıfat tamlaması denir.
•Mavi gömlek
•Küçük dereler
•Yeşil elmalarkızardı, olgunlaştı.
•Fuara birçok işadamı katıldı.
Sıfat tamlamaları anlam ve yapı bakımlarından isim tamlamasından farklıdır. Birinci fark tamlayandadır. İsim tamlamasında tamlayan isimdir, sıfat tamlamasında ise sıfattır. Sıfat tamlamasının tamlayanı özellik bildirir. İsmi, renk, koku, biçim, büyüklük, nitelik, sayı gibi yönlerden tamamlar.
Sıfat Tamlamalarının Özellikleri
•Adlaşmış sıfatlar, sıfat tamlaması sayılmaz. Aşağıdaki cümlede “yeşiller” ve “maviler” kelimeleri adlaşmış sıfattır ve sıfat tamlaması değildir.
Tatbikatta yeşiller mavileri yendi.
Unvan grubu
Kişilerin mesleklerini, makamlarını, akrabalık ilişkilerini, lakaplarını, onlara duyulan saygıyı belirten sıfatlara unvan denir. Unvanlar insan isimlerini niteler. Bazen isimden önce, bazen sonra gelir:
•İsmet Bey, Teğmen Kasım, Ali Amca, Hasan Paşa, Ahmet Reis, Doktor Okan, Ayşe Hanım, Çolak Salih, Mustafa Öğretmen...
Unvan bildiren kelimeler bazen isim göreviyle kullanılır:
•Paşa buraya gelecekmiş.
•Bunu doktor söyledi.
Edat (ilgeç) grubu
Edatlar cümleye çeşitli anlamlar katan sözcüklerdir. Görevleri anlam grubu oluşturmaktır. Kendilerinin tam bir anlamı yoktur ama cümleye anlam katar. Başlıca edatlar şunlardır: İçin, kadar, gibi, üzere, bir, dolayı, değil, -e göre, -e doğru, -e rağmen, -e karşı, -den başka, -den beri, -den yana, -den sonra, sadece, ile…
Bir kelimenin edat olup olmadığını ve edatın cümleye hangi anlamları kattığını bilebilmek gerekir.
•İçin:
Hastalandığı için iki gündür gelmiyor. (neden)
•Kadar:
Bu kadar başarılı birini hiç görmedim (karşılaştırma)
•Gibi:
Rüya gibi bir yazdı. (benzetme) ( sıfat yapmış)
•Üzere:
Kitabı geri vermek üzere aldı. (koşul)
•-e göre:
Babama göre, öğretmen olmalıymışım. (görüş)
•-e doğru:
Akşama doğru size geliriz. (zaman)
Dikkat!
