KÖK: Bir sözcüğün bütün ekleri çıkarıldıktan sonra, geriye kalan anlamlı en küçük bölüme “kök” denir.
Örnek: , yurt, Türk, çiçek, ağaç, orman, pencere, araba…
KÖKLER
Kökler 2 ana gruba ayrılır:
1. İsim Kökleri
2. Fiil Kökleri
1. İsim Kökleri:
Bir varlığı, niteliği, ilgiyi veya duyguyu en kısa biçimde tanıtan köklere denir. Örnek: çöl, yol, sıra, Göz, kitap, odun, kara, kuru, çok, az, en, iyi…
2. Fiil Kökleri: Hareketleri, işleri anlatan köklere denir. Örnek: Öğret-mek, yaz-mak, kon-mak, bil-mek, sil-mek...
Sesteş (Eşsesli ) Kökler: Kullanıldığı cümleye göre hem isim, hem fiil olabilecek köklere denir. Örnek: Yaz, kız, geç, boya (isim), boya-mak, savaş (isim) savaş-mak, güreş (isim), güreş-mek (fiil), barış, barış-mak...
Gövde: En az bir yapım eki almış olan sözcüklere denir. Örnek: Uçak, gözlük, evci...
EK: Köklere ulanarak sözcük türetmeye, sözcüklerin görevlerini belirtmeye yarayan anlamsız parçalardır.
Görevleri bakımından ekleri ikiye ayırıyoruz:
1. YAPIM EKLERİ: Sonuna geldikleri sözcüklerin anlamlarını değiştiren, yeni anlamda sözcük türeten ve sözcük türünü değiştiren eklerdir.
Kömür-lük sebze-ci sil-gi dök-üntü öğret-men su-suz yor-gun
Görüldüğü gibi yapım ekleri, sözcüğün anlamı yanında türünün de değiştirebilmektedir. Yani fiil kökünden isim, sıfat; isim kökünden isim, sıfat türetebilmektedir.
Bir sözcükte birden çok yapım eki bulunabilir. Bu durumda, her yapım eki kullanımında sözcüğün anlamı değişir.
Örnek: boya-cı-lık gör-gü-lü
Yapım ekleri:
A) İsimden isim yapım ekleri
B) Fiilden isim yapım ekleri
C) İsimden fiil yapım ekleri
D) Fiilden fiil yapım ekleri
A) İsimden isim Türeten Ekler:
-lik: taşlık -en: göçmen -dan: sıradan
-ci: demirci -cik: arpacık -cak: oyuncak
-çe: mertçe -siz: yurtsuz -daş: vatandaş
B) Fiilden İsim Türeten Ekler:
-me: kazma -mek: bilmek -iş: bakış
-ici: kesici -ak: kaçak -im: seçim
-ı : yapı -in: ekin -miş: okumuş (adam)
-ecek: gelecek (yıl) -er: güler (yüz)
C) İsimden Fiil Türeten Ekler:
-le: karala -al: azal
-l: incel -ar: morar
-len: sinirlen -leş: birleş
D) Fiilden Fiil Türeten Ekler:
-il: seçil -n: süslen -ış: yazış
-dır: koştur -t: korkut -ır: kaçtır
2.ÇEKLERİ: Sonuna geldikleri sözcüklerin anlamlarını değiştirmeyen, ancak onları türlü yönlerden (çoğulluk, durum, tamlama, kişi, zaman vb) belirten ya da bulunduğu sözcükleri kendinden sonrakilere bağlamaya yarayan eklerdir.
Çocuk-lar (Anlamı etkilemiyor, sözcüğü çoğullaştırıyor)
Ev-de (Anlamı etkilemiyor, durum bildiriyor, ismin –de hali)
1-Hal ekleri 1-Zaman ve kip ekleri
2-Çoğul eki 2-Şahıs ekleri
3-İyelik ekleri 3-Soru eki
4-Soru eki
5-Tamlama ekleri
İsim Çekim Ekleri:
a) İsmin Hal Ekleri (-i, -e, -de, -den): Okul-a, okul-u, okul-da, okul-dan...
b) Çoğul Ekleri (-lar/-ler): Ev-ler, ağaç-lar
c) İyelik Ekleri (-m, -n, -si, -miz, -niz, -leri): Bir varlığın kime, neye ait olduğunu bildiren eklerdir.
Kalem-im (benim) araba-mız (bizim)
d) Soru Eki (mı, mi, mu, mü): dost mu?,kalem mi?
e) Tamlayan-Tamlanan Ekleri (-ın/-ı): yorganın yüzü, çocuğun sesi
Fiil Çekim Ekleri:
Fiillerin bildirdiği eylemlerin zamanını ve kişisini bildiren eklerdir.
a)Zaman ve Kip Ekleri: Örnek: Di’li geçmiş zaman: Fiil kök veya gövdesine –di, eki eklenerek yapılır.
Örnek: Çocuk okula geldi. O çocuk gelmedi
Oku-du-k (oku kök, -du eylemin zamanı, -k eki de eylemin kişisini bildirmektedir.)
b) Şahıs Ekleri ( ben-sen-o-biz-siz-onlar) : Fiillere, kip eklerinden sonra gelerek o işi kimin yaptığını belirten eklere denir. Biliyorum, geleceksin, okuyacağız, koşacaksınız. Gelirler, (Geldi-m, okudu-n...)
c) Soru Ekleri (mi-mı-mu-mü): Dün geldi mi? Çocuk ders çalışıyor mu?
YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER
1. BASİT SÖZCÜK: Hiç ek almayan veya yapım ekleri dışındaki ekleri almış olan sözcüklere denir.
Ev, yol, git, otur, evler, evi....
2. TÜREMİŞ SÖZCÜK: İsim veya fiil köklerine çeşitli yapım ekleri getirilerek oluşan sözcüklerdir.
Evli,yolluk, gergin, başla, ...
Ø Bir sözcüğün türemiş sözcük olabilmesi için, köküyle doğrudan ya da dolaylı bir anlam ilgisi bulunmalıdır. “Kiracı” sözcüğü “kira”dan türemiştir. Ancak “balık” sözcüğü “bal”dan türememiştir.
Ø Aynı ek, eklendiği sözcüklere farklı anlamlar katabilir: Çin-ce (dil ismi), dost-ça (yakışır, o tarzda), ben-ce (bana göre), aylar-ca (süreklilik)...
BİR SÖZCÜĞÜN SONUNA ULANAN PARÇANIN EK OLUP OLMADIĞINI ANLAMAK İÇİN ŞUNLARI YAPABİLİRİZ:
* Ek sanılan parça sözcükten atıldıktan sonra;
* Kalan kasım bir anlam taşımıyorsa, büsbütün anlamsızlaşıyorsa o ek değildir.
* Kalan kısım bir anlam taşısa bile sözcüğün bütünüyle bir anlam ilişkisi yoksa o ek değildir.
Örnekler:
Irmak: Son hecesini ek kabul edip atalım. Kalan kısım son derece anlamsız olur. Öyleyse bu sözcükteki tüm harfler (I-r-m-a-k) sözcüğün aslındadır.
Tepe: Sonundaki –e’yi atalım. Geriye tep(mek) kalıyor. Bu eylem anlamlıdır; ama tepe ile bu eylem arasında bir soy bağı yoktur. O halde tepe sözcüğünde ek yoktur.
Soru: Aşağıdakilerden hangisi “kök” durumunda bir kelimedir?
A) yetki B) akıl C) frenlemek D) yazılı
Yetki : yetmek fiilinin tabanına –ki yapım eki getirilerek yapılmıştır.
Frenlemek : fren isim köküne –le ve –mek ekleri getirilerek yapılmıştır.
Yazılı : yaz-mak fiilinin sonuna –ı ve –lı yapım ekleri getirilmiştir. Bunlar türemiş sözcüklerdir.
Akıl : Yapım ekleri almamış, kök durumundadır.
Soru: Aşağıdaki seçeneklerin hangisinden çekim ve yapım eki bir aradadır?
A) Sanatçıya B) Kalemlik C) Vereceksiniz D) Masadadır
3.BİRLEŞİK SÖZCÜK: İki veya daha fazla kelimenin birlikte kullanılmasıyla oluşan sözcüklerdir.
Dedikodu, mirasyedi, Karaköy, yurtsever, gecekondu…
